Verouderde vliegvelden voor hergebruik

Vernieuwde landschappen: Verouderde vliegvelden als landschapsreservaten voor adaptief hergebruik.

Redactionele opmerking vooraf:
Dit artikel verscheen in 2019. De pré-corona tijd. De term 'Verouderde vliegvelden' betreft in deze context de economische waarde voor de omgeving, niet de technische staat van onderhoud.

Abstract

In de afgelopen eeuw zijn er in de wereld duizenden luchthavens en vliegvelden aangelegd, wat een grote impact heeft gehad op het landschap. Door de snelle groei van het luchtverkeer, maar ook door de uitbreiding van steden, zijn veel vliegvelden verouderd geraakt. Vele zijn verlaten, hetzij omdat ze te klein zijn, op de verkeerde plaats liggen of omdat de structuren functioneel verouderd zijn. Landschapsarchitecten hebben zich beziggehouden met de transformatie van luchthavens, het verzachten en herstellen van de negatieve milieueffecten en het ontwerpen van nieuwe landschappen. Dit artikel verkent relevante projecten die vliegvelden opvatten als vernieuwde landschappen door middel van vier strategieën: transformeren, recyclen, regenereren, en on-hold.
Deze operationele strategieën kunnen helpen om de herontwikkeling van luchthavens te herdenken en te herontwerpen met een brede waaier aan scenario's.

Vliegvelden hebben landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen gefascineerd en beïnvloed sinds het begin van de luchtvaart. Ze hebben een belangrijke invloed gehad op de transformatie van stedelijke en natuurlijke landschappen en worden over het algemeen beschouwd als knooppunten, poorten, grenzen, pleinen, infrastructuur, en sociale en culturele plaatsen. Zelden zijn zij als landschappen beschouwd. Nog zeldzamer is de fase van veroudering en ontmanteling beschouwd als een kans om nieuwe productieve landschappen te creëren. Vliegvelden zijn echter niet alleen technische projecten en architectonische objecten, maar complexere stedelijke ecologieën met aanzienlijke gevolgen voor het milieu. Deze velden hebben ontwerpers, stadsbesturen en ontwikkelaars reeds nieuwe en, tot nu toe, onvoorziene mogelijkheden geboden, die aanleiding geven tot nieuwe landschappen.

1. Helft luchthaven bedreigd met sluiting

Op mondiaal niveau wordt meer dan de helft van de nationale luchthavens bedreigd met sluiting of heeft een onzekere toekomst. Alleen al in de Verenigde Staten zijn er bijna 20.000 luchthavens in openbaar, particulier en militair gebruik (fig. 1). Meer dan 1 000 daarvan zijn momenteel niet meer in gebruik, en er zijn minstens 281 niet-geclassificeerde luchthavens zonder duidelijk omschreven functie.

2. In Europa zijn er ongeveer 2000 luchthavens.

Daarvan zijn er bijna 750 niet meer in gebruik, staan stil of zijn onderbenut. Dit is een belangrijk probleem, waarover echter nog niet veel wordt gerapporteerd, behalve in specifieke projecten in Noord-Amerika en Europa (fig. 2). De in deze bijdrage voorgestelde selectie van gevallen draagt bij tot het algemene inzicht in de wijze waarop luchthavens kunnen worden hergebruikt en omgebouwd na, of zelfs vóór, hun sluiting. Verouderde luchthavens worden problematisch in termen van verspilling van land, stedelijke vervuiling en economisch verlies voor veel burgemeesters en eigenaars die, over het algemeen, geen echt voordeel zien in het optimaliseren van lijnvluchten of het verbeteren van de technische en fysieke kenmerken van onderbenutte luchthavens. Binnen dit kader hebben landschapsarchitecten hun historische belangstelling voor het vliegveld als ontwerpterrein opnieuw bevestigd door middel van een reeks praktijken die meestal betrekking hebben op biologische en ecologische strategieën voor het beheer van het vliegveld.

3. Nieuwe econimische functie

De economische functie, de milieu-impact en de culturele relevantie van vliegvelden, alsmede het verlaten ervan, hebben de landschapsarchitectuur nieuwe territoria en mogelijkheden geboden om te worden verkend.

Vliegveld genetica

De ontwikkeling van de luchthavens

De combinatie van ligging, leegte, milieuverontreiniging en economische mogelijkheden maakt van vliegvelden uitzonderlijke casestudies vanuit een landschappelijk perspectief. Over het algemeen vergemakkelijken een groeiende bevolking, een grote vraag naar nieuwe woningen en de fysieke ligging van de terreinen in de stad de omvorming ervan tot nieuwe stedelijke ontwikkelingen en stadsparken. De omvorming van een verlaten vliegveld is niet alleen een kwestie van eenvoudige engineering of uitsluitend een architectonisch project, maar veeleer een complex ontwerpproces binnen een meer samenhangend en interdisciplinair kader. Meestal is het een mechanisme dat het ook mogelijk maakt de ecologische functie van het terrein in de tijd te plannen, door na te denken over wat zich buiten het vliegveld bevindt en wat zich op het vliegveld bevindt, in relatie tot elkaar. De landschapsbenadering maakt dan de definitie en planning mogelijk van een nieuw type vliegveld, waarbij de gehele levensduur ervan, met inbegrip van de ontmanteling, wordt gezien als één lange levenscyclus (Fig. 3).

Vier interventietyperingen

Aan de hand van voorbeelden van de herinrichting van voormalige luchthavens kunnen vier interventietyperingen worden onderscheiden.

• Bij het eerste type wordt de luchthaven volledig getransformeerd: gerenoveerd en vervangen door een combinatie van openbaar park en woningen en een nieuwe stedelijke vorm, zoals in Denver (Stapleton Redevelopment).
• Het tweede type omvat alle plaatsen die via natuurlijke processen worden heringericht, zoals in Frankfurt am Main (Maurice Rose Airfield).
• Het derde type is dat waar de luchthaven gedeeltelijk wordt omgebouwd, terwijl andere delen gewoon intact worden gelaten, zoals in Berlijn (Tempelhofer Feld). Het proces voor de sluiting en de daaruit voortvloeiende omvorming van een onderbenut vliegveld is echter niet vanzelfsprekend, en het kan verscheidene jaren duren voordat wordt besloten een vliegveld definitief buiten gebruik te stellen.
• In deze gevallen bestaat het vierde soort interventie erin de tijd te nemen en voet bij stuk te houden, zoals in Catalonië (luchthaven Lleida-Alguaire). Heel vaak zien eigenaars van luchthavens de optie om de infrastructuur af te breken namelijk niet als het meest geschikte alternatief. Er kunnen andere mogelijke alternatieven worden aangedragen die onverwachte gebruiksmogelijkheden kunnen genereren en in de tussentijd kunnen luchthavens worden behouden als reservaten met geleidelijke transformaties in nieuwe plaatsen en productieve landschappen door middel van adaptief hergebruik.

Enerzijds tonen deze geselecteerde projecten duidelijk aan dat de omvorming van verouderde en buiten gebruik gestelde vliegvelden een effectieve hefboom kan zijn voor stedelijke, sociale, economische en ecologische herontwikkelingsprogramma's. Anderzijds blijkt uit dergelijke ervaringen ook wat de schadelijke politieke, sociale en milieu-effecten zijn als zij in stand worden gehouden, worden verlaten en na verloop van tijd onvoldoende worden benut. Vliegvelden kunnen daarom worden beschouwd als landschapsreservaten, vanwege hun vermogen om weer in landschap te worden omgezet en een nieuw productief landschap te genereren.

Oorspronkelijk artikel: "Renewed landscapes: Obsolete airfields as landscape reserves for adaptive reuse". Published online: 05 Apr 2019.

Vertaling en publicatie met nadrukkelijke en enthousiaste instemming van de auteur Sara Favargiotti.

Figuur 3 Voorbeeld van een succesvolle transformatie van een vliegveld.

Referenties

1. Zie Sonja Dümpelmann en Charles Waldheim (eds.), Airport Landscape: Urban Ecologies in the Aerial Age (Cambridge, MA: Harvard Design Studies, 2016), 157.
2. Door nationale agentschappen verkregen gegevens, gecombineerd en uitgevoerd met onderzoek op internet. Informatie over de VS verzameld bij het US Department of Transportation, Federal Aviation Administration, en Bureau of Transportation Statistics.
3. Zie de elektronische publicatie Airport Landscape Catalog die de tentoonstelling 'Airport Landscape' begeleidde (Cambridge, MA: Harvard Graduate School of Design, 2014), 12, beschikbaar op https://issuu.com/sienascarff/docs/airportlandscapecatalogfinal.
4. Zie GTL Gnüchtel Triebswetter Landschaftsarchitekten (2011), 'Oud vliegveld: Frankfurt am Main Bonames, Duitsland', Paisea: Revista de Paisajismo/Landschapsarchitectuur Magazine, 016/ maart (2011), 28-31.

Figuren 1, 2, 4 zijn uitgewerkt in samenwerking met het onderzoeksteam van het project "Airport Landscape" van de Harvard Graduate School of Design's Office for Urbanization.

Bron: Airfield Manual: Field Guide to the Transformation of Abandoned Airports, 2017.